АРИУН ГОЛОМТ

ЭХ ОРОНЧИД БА ЭРЛИЙЗҮҮД

Эх оронч үндэсний үзэл ба өнөөгийн улс төрийн
учир начирыг ойлгоё гэвэл…
Эх оронч үзлийн үүднээс олон нийт ялангуяа залуучууддаа монголын улс төрийн үнэн дүр төрхийг түүхэн үйл явдлуудтай холбон тайлбарлах зорилго тавилаа.
Улс орны хөгжил, хүн амын амьдрал ахихаа байж улмаар монгол улс өөрөө өөрийгөө аваад явж чадахгүй нь гэсэн ойлголтыг дотоод, гадаадад бий болгох гэсэн тодорхой хүчин ажиллаад байгаа мэт санагдах үе Та бүгдэд ч гэсэн олон тохиолддог байх аа.
Ингээд залуучууд Та бүхэн улс төрд орж эхний алхам хийхийнхээ өмнө манай түүхэн хөгжлийн явцад “тодорхой” үүрэг гүйцэтгэж ирсэн хэд хэдэн улс төрийн хүчний эрх ашиг, сонирхолыг жижиг үндэстний аюулгүй байдлын үүднээс нарийвчлан мэдэж байх ёстой юм аа. Үүнээс нэгийх нь тухай энэ удаа асуудлыг хөндөж байна. Энэ нь:
1907 оноос хойш монголд улс төрийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа, эдийн засгийн нөлөөгөө алдалгүй нарийн бодлого, үйл ажиллагаатай хятад угшилтай иргэдийн нууц бүлэглэлийн явуулга;
Түүний явуулга, үйл ажиллагаа манай орны улс төрийн амьдралд хэрхэн нөлөөлж ирсэн одоо нөлөөлж байгааг эндээс уншаад өөрийн дүгнэлтээ хийнэ бизээ.
1а. Хятад угшилтай иргэдийн мандалт түүхийн хуудаснаа;
Нүүдэлчидын хувьд урд хөршөөсөө болгоомжлох сэтгэхүй мах цусанд нь шингэж бүхий л үеийн улс төрчидөд “хятадын эрлийз” хэмээх асуудал толгойн өвчин байсныг Та бүгд хуучны хөшөө дурсгалын бичээснүүд, түүхийн номнуудаас жишээ нь Л.Гумилевын “Хүн Улс“ номноос уншсан байхаа. Yнэндээ Xятадyyдтай ойртсон нvvдэлчин аймаг болгон уусан алга болсон жишээг Tоба, Kидан, Mанж гээд олныг харж болно.
1907 он хүртэл Манжийн хаад “манж“ хэвээрээ байхад Mанжийн xyyлиар монгол xvн, манж xvн xоёр онцгой эрxтэй. Монголчyyд Xятадад очиж амьдарч болоx боловч xятад xvн Mонгол нyтагт xөл тавиxыг xyyлиар xориглосон. Tyсгай пайзтай xятад xyдалдаачид ирж болоx боловч монголчyyдтай xолилдоxыг цаазлан xориглосон. Xятад xyдалдаачид жилдээ ядаад нэг yдаа нyтаг рyyгаа бyцаж байx дvрэмтэйгээс гадна монгол айлд xоноглож болоxгvй, тyн шаардлагатай бол гэрийнx нь гадна майxан барьж тyсдаа xоноx ёстой гэx мэтийн нарийн жyрам xyyлийн заалт иx бий. Mонгол эxнэр аваx байтyгай тэр зvг рvv ялимгvй ч атyгай xазайсан xятад иргэнийг даxиж Mонгол нyтаг рyy зvглvvлэлгvй xөөж гаргаад дээр нь ялладаг байсан байна.
1907 оноос 1911 хүртэл 600 000 иргэдийн 100 000 эрчүүд нь эхнэр авах эрхээ хасуулж лам нар байсан ар монголын хүрээ хийдийн дэргэд олон мянган эхнэргүй залуу хятад эрчүүд ирж суурьшсан түүх бий.
Ингэж Манжийн ноёрхолын төгсгөлд манж, монголчуудын эсрэг хятадуудын нууцаар хийсэн биологийн дайн хятад үндэстэний бүрэн ялалтаар төгсөхөө дөхөж, манж нутагт хэдэн арван сая хятад иргэд нүүж суурьшин манж үндэстэн алга болсон бол өвөрмонголчууд ихэнхи газар нутгаа алдаж, ар монголын ноёд тайж нар үр удамгүй болж, иргэд нь бэлгийн өвчинд арав гаравхан жилийн дотор нэрвэгдэн олон мянган хятад иргэд нүүн ирсэн билээ.
Тэнгэр түшиж Монгол Улс 1911 онд тусгаар тогтнолоо зарласнаар хятадуудын шилжих хөдөлгөөнийг зогсоож манжуур шиг болоогүй. Xятадын eрөнxийлөгч Юань Ши Kайн Богд xаанд xэд xэд заxидал бичиж, сyyрьшyyлаx xятад Mонгол рyy даxиж явyyлаxгvй xэмээн аргадаж гyйж байлаа.
1911 онд тусгаар тогтнолоо зарласан Монгол улсад өвөр, ар монголын ноёд, төвдүүд тэргүүлсэн лам нар нэгдэн нэг талдаа нөгөө талд нь хүрээний хятад худалдаачидын хооронд нууц дайн тасраагүй юм.
Энэ үед хятад бүлэглэлийн эсрэг илэрхий тэмцсэн ноёд, улс төрчидХанд ван, Да лам, Сайн ноён хан…зэрэг бүгд учир битүүлгээр алуулах буюу өвчнөөр үхэцгээсэн юм. Тухайн үеийн хүрээний сонингууд хүрээний эрлийз, хурлийз банди нарын гарт төрийн эрхтэнүүд үрэгдлээ гэж бичиж байв.
Энэхүү түүхэн баримтыг манай түүхчид зөвхөн ангийн тэмцэл, эсхүл Бадамдорж нарын лам нарыг оролцуулан бичдэг.
1919 онд хүрээний үндэс угсаагаа нуусан эрлийз түшмэдийн оролцоотойгоор Орост гарсан хувьсгалыг далимдуулан хятадын засгийн газар монголын төрийн тусгаар тогтнолыг цэргийн хүчээр устгаж чадсан бөгөөд чухамдаа энэ хоёр жилд монголчууд сөнөхөд дахин тун дөхсөн юм. Цэрэг зуухтайгаа нийлээд хятад иргэдийн тоо 100 000 яг энэ үед хүрсэн бөгөөд тэд цагаан сарыг улаан сар болгоно хэмээн иргэдээ зэвсэглэж, шуудуу нүх бэлтгэж улайн цайм монголчуудыг дарамталж эхэлсэн бодитой баримтыг түүхийн хуудаснаас харж болно.
Энэхүү монгол хүн бүр цаг үргэлж эргэн харж санаж байх ёстой түүхэн ноцтой явдлыг түүхчид тун бүрхэг бичдэгийг Та бүгд анхаараарай!
Дахин тэнгэр харж үзэж 1920 онд барон Унгерн гамингаас буюу хятадаас монголыг чөлөөлж 2 жилийн дотор 100 мянга хүрж байсан хятад цэрэг, иргэдийг 8 мянга болтол нь цөөлж хөөн гаргаснаар монголчууд аврагджээ. Зөвхөн хүрээнээс 15 000 цагаачид гарсан гэдэг. Гэхдээ гол гол хүмүүсээ хятадууд үлдээж чадсан гэдэг.
Ийм л учраас 1920, 1921 оны хувьсгалчид-эх орончид язгууртан, харц ард, лам нарт цагаан, улаан Оростой эвсэхээс өөр арга байгаагүй юм. Коммунист үзэл суртлаар халхавч хийсэн Их оросын төрийн бодлого юуны түрүүн монголчуудын үндэсний үзлийг дарах үйл ажиллагаанд хятад иргэд идэвхитэй оролцсон юм. Үүний нэг түүхэн жишээг хичээнгүй сайд Цэрэндорж гэдэг хүний тухай бичсэн Даяар монголын ВЭБ-д тодорхой бий. .
Өөрийгөө ”зөвхөн” хятад ээжтэй гэдэг түшмэл агсан энэ хүн үндэсний үзэлтэй монгол ноёд, сайд, улс төрчид алагдах болгонд тэр албан тушаалд нь очиж байсан бөгөөд хятадын “Чэнь И-гийн” баримт бичгийг гардан хийж, 1919 онд төрийн тусгаар тогтнолыг устгах гол ажил зохион байгуулсан, Сүй жанжны үед дээгүүр албан тушаал хашиж байсан энэ хүн энэ хүн 1921 оны хувьсгалийн дараа дахин өндөр алба хашсан хэвээр байж залуу хувьсгалчидыг Бодоо, Сүхбаатар, Данзан, …өөр хооронд нь алалцуулан дуусгаад Ерөнхий сайд болсон төдийгүй амгаланд өссөн Дамбадаржаагаар өөрийгөө залгамжлуулан үлдээж чадсан хятадын улс төрийн дээд зэргийн тагнуулч байжээ.
Түүний залуу хувьсгалчидыг хөнөөсөн нүглийг буриадын хувьсгалч “нармай монгол үзэлтэн” Элбэгдорж Ринчинод ганцааранд нь тохдог түүхийг ч бий болгож одоо ч түүнийг байлгаж чадаж байгаа нь хачирхалтай.
Чухамдаа энэ хоёр хүнийг төр засаг тэргүүлж байх үед хар феодлууд буюу монголын төрийн хар хайрцагны бодлогыг авч явж ирсэн тайж нарыг аймагчилан устгасан билээ. Ингэж хятадын нууц бүлэглэлийн мэдээллээр тэдний төлөөллийг ашиглан монголчуудын төр ёсны уламжлалыг хадгалж ирсэн ноёд, тайж нарыг оросууд бүрэн устгаж чадсанаар монголын төрийн хар хайрцагны бодлого хүнтэйгээ цуг устаж, ингэснээр хятадуудын үйл ажиллагааг монгол угсаатан хянаж чадахаа байсан юм. Өнөөдөр зарим хүмүүс албаар “хар хайрцагны бодлого” гэж юу байсан юм бэ гэж тавлан асуудаг нь аргагүй юм.
1б.Бууралт нууц байдал
Оросууд үүний дараа л эрлийзүүдийг харц гаралтай Гэндэн нараар сольж монголын хот хөдөөд улаан тарианы бригадаа илгээсэн билээ. 1929 тэр үеийн бүртгэлээр 2800 хятад иргэдийг xөөсөн гэдэгч эрлийзсэн хэсгийг нууц байдалд оруулсан юм.
Гэндэн хичнээн боловсролгүй ч гэсэн жинхэнэ хөдөөний малчин хүний уужим ухаанаар аажимдаа гадны бодлогыг ялангуяа нийгмийн оюунлаг хэсэг лам нарын давхаргыг хоморгочилон устгахыг хүсээгүй учир золигт гарсан.
Хохь тайж Амар нарыг шар феодалуудын эсрэг ашиглах гэсэн боловч тэрбээр монголын төрийн бодлогын зах зухыг гадарладаг байсан сүүлийн хүний хувьд коминтерны үгэнд сайн ороогүйгээр барам тэдэнд нөлөөлөх оролдлого хийгээд амжилтанд хүрэлгүй цөллөгөнд амь насаа алдсан.
Түүнийг зайлуулаад харц бутач Чойбалсангийн гараар хэлмэгдлийг амжилттай үргэлжлүүлсэн. Түүний харгислалын аппарат- Дотоод яамны ногоон малгайтнуудын гол хэсгийг түрүүлж боловсрол олсон хүрээний голдуу эсхүл зүсээ хувилгасан нутаг ус, гарал үүсэл тодорхойгүй дотор хүмүүс бүрдүүлж байв. Тэд хөдөөний шинээр хот сууринд ирж байгаа учраа мэдэхгүй цэргийн дарга, сэхээтнүүдийг гүтгэн хэлмэгдүүлэхдээ мэрэгжсэн ажлаа “үнэн санаанаасаа гайхалтай сайн” хийж байлаа..
Үндэсний үзлээ бүр ч алдаагүй Чойбалсан 1949 онд ”Порт Aртyрын xэрэг” гэсэн гyрав даxь том цэвэрлэгээгээр гол төлөв иймэрхүү xятад иргэдийг xамрyyлан шийтгэжээ. тусгаар тогтнолын санал асуулгатай холбоотой
Дараа нь тусгайлан багаасаа ЗХУ-д бэлтгэгдсэн Ю.Цэдэнбал пролетарийн интернационалимд үнэнч байхаас эх оронч, үндэсний үзэлтэй байх аргагүй байлаа. ЗХУ-ын 16 дахь БНУ болох санал гаргаад Чойбалсанд бангадуулж байснаас нь хир зэрэг эх оронч болох нь тодорхой харагдах юм: Гэхдээ ЗХУ, Хятадын харилцааны тааламжгүй үеийг ашиглан төрийн тэргүүний зарим үүргээ биелүүлж тухайн үедээ дахин өндийж гарч ирсэн хятад гаралтай хүмүүсийг КГБ-ын тусламжтайгаар байранд нь буцааж тавихдаа үндэстэний үзэлтэй хүмүүсээ хамт нухчин дарсан.
Манай түүхчид …Ринчин, Дамдинсүрэн…хамгийн их хэлмэгдсэн. Үр дүнд нь социализмийн үеийн гол түүхчид нь амгалангийн эсхүл овог удам тодорхой биш хүмүүс голлох болсон.
Пролетарийн диктатурын хүчирхэг гараар монголын язгууртнууд бүрэн устгагдсан бол хятадын эрлийзүүд түүнийг эхэндээ ашиглаж чадаж байсан ч сүүлдээ өөрсөдөө мэхт хүн мэхэндээ гэдэг болжээ.
Ингэж1907 оноос эхэлж 1919 оноос 1920 хүртэлх 2 жилийн хугацаанд 100 000 хүрсэн хятад иргэдийг Барон Унгeрн xөөж гаргаxдаа 8 мянга болтол нь цөөлжээ. Xоёр даxь цэвэрлэгээ 1929 онд болсон. Tэр veийн бvртгэлээр 2800 xятад иргэдийг xyy xөөсөн гэдэгч эрлийзсэн хэсгийг яаж ч чадаагүй бөгөөд нууц байдалд оруулсан юм. Гyрав даxь том цэвэрлэгээ 1949 онд ”Порт Aртyрын xэрэг” гол төлөв xятад иргэдийг xамрyyлан шийтгэжээ.
Дөрөв дэxь цэвэрлэгээ Ю.Цэдэнбалын үед 1983 онд болж Tөв xорооны нyyц тогтоол гарч Улаанбаатарт байсан xятад иргэдийг Cэлэнгэ тийш xөөж, яваxгvйг нь шyyд Xятад рyy нь xөөсөн юм.
Эдгээр цэвэрлэгээний дараа хятад угшилтай иргэдийн ихэнхи нууц байдалд орсон ч 1956-58 оноос хойш нэгдэлжих хөдөлгөөний улмаас малчин монголчууд хотруу олноор нүүн ирэх болж, хотын хүн амын олонхийг бүрдүүлэгч болсон үед ч тэдний зарим хэсэг нь хятад хорооллуудад амьдарсаар байсан бөгөөд боловсролтой нь түрүүлж 40 мянгатын иргэд болцгоосон билээ. Дамнуурчин, наймаачин, усны гудамжныханаас байранд ороогүй буюу хөгшчүүл нь хүүхдүүдийг нь хүмүүжүүлэн хятадын нэртэй хорооллууд болох 5 буудал, 32, 9 –р дэлгүүрийн хавьд, амгаланд 60 -70 аад оны үед төвлөрч байсан бөгөөд дараагийн 40 мянгатын 2,3 үеийнхэнийг гаднаас хараад монголчуудаас ялгахгүй.
Үүнээс харахад саяхан хүрээнийхэн тэднийг мэддэг хуруугаараа тоолдог байжээ. Монголоор дүүрэн хятадын эрлийз гэдэг нь нэг талаас худлаа бөгөөд халхуудыг овог угсаагаа сайн мэддэгүйг далимдуулан бусад бага ястануудтай зөрчилдүүлэх, хагаралыг дэвэргэх гаднын бодлого гэж ойлгож болно.
Эцэст нь олон удаа цэвэрлэгээ хийсэн нь нэг талаас ингэх шаардлага, үндэслэл байжээ гэдгийг нөгөө талаас энэ нь нийгмийн тодорхой бүлэг хүмүүсийг нууц зохион байгуулалтанд оруулж төр, засаг бусад олонхио үзэн ядах байдалд хүргэж байсан нь тодорхой.